Bọn trộm ngựa chia nhau uống rượu rồi bảo nhau rằng: “Chúng ta ăn trộm ngựa, chúa công đã không bắt tội thì chớ, lại lo chúng ta mắc bệnh mà đem cho rượu ngon. Bao giờ chúng ta mới đền được cái ơn này!”
Trong một trận kịch chiến, Tần Mục Công bị quân của Tấn Huệ Công vây chặt, sắp bị bắt. Bỗng đâu có mấy trăm tráng sĩ dùng cung tên, dao nhọn xông vào đánh tan quân Tấn, cứu được Tần Mục Công. Hỏi ra mới biết họ chính là những người mình mặc áo rách, chân đi dép cỏ ăn trộm ngựa năm xưa.
Thời Chiến Quốc, nước Tề có Mạnh Thường Quân nuôi kẻ sĩ đến 3000 người, phần lớn được đãi là thượng khách. Một hôm có người mặc áo rách, đi dép cỏ tên là Phùng Hoan xin yết kiến, Mạnh Thường Quân cho vào hạng hạ khách.
Do bổng lộc ở đất phong là ấp Tiết không đủ cung phụng cho tân khách, Mạnh Thường Quân đành đem tiền cho dân ở đó vay, lấy số lãi thêm vào sự chi tiêu. Một năm, khi lương trong kho đã cạn, mà dân gian rất nhiềungười không trả nợ, Mạnh Thường Quân bảo Phùng Hoan đi đòi. Ông này đến ấp Tiết, đem hết giấy nợ của người nghèo đốt đi. Trăm họ không biết đó là chủ ý của riêng Phùng Hoan, cứdập đầu ca tụng ơn đức của Mạnh Thường Quân. Dù giận Phùng Hoan lắm, nhưng giấy nợ bị đốt cả rồi, Mạnh Thường Quân đành cho qua việc ấy.
Được người dân ca tụng, danh tiếng của Mạnh Thường Quân vang thiên hạ, chốn quan trường nào tránh khỏi gièm pha. Vua Tề nghe lời tiểu nhân, thu ấn tín của Mạnh Thường Quân. Tân khách thấy ông bị bãi chức, dần dần bỏ đi. Chỉ còn Phùng Hoan vẫn ở bên cạnh, cầm cương xe ngựa cho Mạnh Thường Quân trở về ấp Tiết. Trăm họ già trẻ dắt díu nhau đi đón, tranh nhau dâng cơm rượu. Sau nhờ mưu kế của Phùng Hoan, Mạnh Thường Quân được phục chức tướng quốc. Những tân khách bỏ đi khi ông bị bãi chức, lúc ấy lại quay về cả. Hai câu chuyện trên được ghi trong cuốn Đông chu liệt quốc (Nhà xuất bản Khoa học xã hội, 1988).
Ở Việt Nam, Quốc văn giáo khoa thư làbộ sách giáo khoa đầu tiên bằng chữ quốc ngữ. Bài “Con hổ và con chuột nhắt” trong sách kể rằng: Một hôm, con chuột nhắt chạy qua gần con hổ. Hổ thò chân ra bắt. Chuột van lạy rằng: "Trăm lạy ông, thân con bé bỏng, ông tha cho làm phúc". Hổ bảo rằng: "Ừ, mày bé thế này ta chẳng thèm ăn thịt. Thôi, ta tha cho." Chuột được tha, nói rằng: "Cám ơn ông, cái ơn tái tạo này con không dám quên". Được ít lâu, hổ bị mắc vào lưới, gầm thét, giãy giụahết sức cũng không thoát ra được, đành nằm ép một bề để đợi chết. Chuột nhắt ta đi qua trông thấy, chạy về gọi cả nhà chuột ra, cắn một lát đứt hết mắt lưới, hổ mới thoát được.
Xem như thế thì ở đời, làm ơn không bao giờ thiệt, và nhiều khi những kẻ hèn mọn cũng có thể giúp được cho ta. Đây là lời bàn cuối bài “Con hổ và con chuột nhắt”.
Tất cả những gì vì con người, làm cho con người tử tế hơn sẽ tạo thành giá trị nhân văn lưu truyền kim cổ. Quốc văn giáo khoa thư là cuốn sách dành cho học trò cấp Sơ đẳng (Tiểu học ngày nay) từ Bắc vào Nam. Từ buổi sơ khai của chữ quốc ngữ, những bài học làm người trong Quốc văn giáo khoa thư đã rất thấm thía. Sau nhiều lần cải cách, sách giáo khoa ngày càng tân tiến, ngày càng đa sắc màu, nhưng lại thiếu vắng cácbài như “Con hổ và con chuột nhắt”. Lẽ nào nó chỉ còn in trong kí ức của người già ?
Dư Hồng Quảng